صداقت نشانه انسانيت- محمدکاظم تقوی

انسان، سالكى است كه نيات و باورها و اخلاق و اعمالش نوع وجود و شخصيت او را شكل مى‏دهد و البته در اين ميان «اخلاق» از تأثيرگذارى و اهميت ويژه‏اى برخوردار است، تا آنجا كه آخرين فرستاده و پيام آور الهى فرمود: «انما بعثت لاتمّم مكارم الاخلاق» (مستدرك الوسائل، ج 2، ص 282) و طبق اين سخن بلند فلسفه بعثت خويش را به اتمام رساندن كرامت‏هاى اخلاقى معرفى مى‏كند و حضرت حق، به هنگام تكريم ويژه از پيامبر عزيزش او را به آقائى و عظمت اخلاقى مى‏ستايد: «و انك لعلى خلق عظيم» (سوره قلم، 4).
عالمان اخلاق در ميراث علمى و عملى گرانسنگى كه براى فضيلت جويان به ارث گذاردند، خلق و خوى آدمى را به دو دسته «فضائل» و «رذائل» تقسيم كرده‏اند؛ فضائل اخلاقى همان ويژگى‏هايى است كه بال پرواز انسان مى‏شوند و او را در تأسى به اسوه حسنه ـ پيامبر اكرم و اولياء دين ـ يارى مى‏كنند و تضمين كننده نيل به كمال او خواهند بود؛ در حالى كه رذائل اخلاقى موانع و بازدارنده‏هاى مسير كمال او مى‏شوند.
از ميان فضائل اخلاقى «صداقت و راستگوئى» از جايگاه ممتازى برخوردار است. ويژگى برجسته‏اى كه هم در قرآن كريم مورد تأكيد است و هم در سخنان پيامبر و امامان معصوم فراوان از آن سخن رفته است. قبل از هر سخن و بيانى بهتر است كلام خدا و بندگان خاص او را پيرامون اين فضيلت انسانى كه مانند اكسير وجود آدمى را گوهرى پربها مى‏سازد، از نظر بگذرانيم، سپس درنگى براى فهم بيشتر و توجه افزون‏تر انجام گيرد.

صداقت در قرآن
در سوره نساء آيات 87 و 122 خداوند تبارك و تعالى با وصف «اصدق» معرفى شده است، خدائى كه راستگوترين در قول و حديث است. چنانكه خداوند متعال در سوره مريم آيات 54 و 56 اسماعيل و ادريس نبى را «صادق الوعد» و «صديقاً نبياً» معرفى و ستوده است و در آيه 119 سوره توبه خطاب به مؤمنان فرمود: «يا ايها الذين آمنوا اتّقوا اللّه‏ و كونوا مع الصادقين» دستور به تقوا پيشه شدن و همواره با راستگويان بودن.

صداقت در سخن معصومين
در «باب الصدق و اداء الامانة» از «كتاب الايمان و الكفر» اصول كافى دوازده روايت ذكر شده كه بعضى از آنها را با هم مرور مى‏كنيم:
1. امام صادق فرمود: بدرستى كه خداوند بزرگ پيامبرى نفرستاد مگر با ويژگى صداقت در گفتار و بازگرداندن امانت، به نيكان و بدان.
2. امام صادق فرمود: فريب نماز و روزه افراد را نخوريد، چه بسا كسى به نماز و روزه عادت كرده و اگر تركش كند هراسناك مى‏شود؛ بلكه آنها را با راستگويى و امانت دارى بيازماييد.
3. امام صادق فرمود: هر كس زبانش راست بگويد، كارهايش پاكيزه و بى آلايش شود.
4. عمرو بن ابى المقدام مى‏گويد امام باقر به من فرمود: اوّل چيزى كه بايد بياموزيد اينكه راستگويى را قبل از سخن گفتن بياموزيد.
5. ابوكهمس مى‏گويد به امام صادق عرض كردم، عبداللّه‏ بن ابى يعفور خدمتتان سلام عرض مى‏كند؛ امام فرمود: بر تو و او سلام؛ وقتى پيش عبداللّه‏ بن ابى يعفور رفتى، به او سلام برسان و به او بگو، امام باقر به تو مى‏گويد: با دقت ببين و درياب كه على با چه ويژگى، به آن جايگاه بى نظير در پيش پيامبر رسيد، به همان صفت ملتزم باش؛ براستى كه على رسيد به آن مقامى كه رسيد پيش پيامبر؛ با راستگويى و امانت دارى.
آنچه ذكر شد تنها اندكى از بسيار از سخنان بهجت افزا و هدايتگر ائمه است كه انسان جوياى كمال را هدايت مى‏كند، هدايت به راهى كه پيمودنش سعادت او را رقم مى‏زند؛ چرا كه به فرموده اميرالمؤمنين على «صدق سر ايمان و زينت انسان است.» (غرر الحكم، 1993)
يعنى اگر كسى در سلك دينداران باشد ولى آراسته به صداقت نباشد، ايمان او بى سر و شخصيت او بدون زينت خواهد بود. وقتى چنين شد، باز طبق سخن على «تحقيقاً انسان راستگو محترم و بزرگ خواهد بود، در مقابل دروغگو پست و ذليل مى‏باشد.» (غرر الحكم، 3409)

رذيلت دروغ
در برابر فضيلت صداقت و سرمايه راستگويى، رذيلت دروغ و خلاف گوئى قرار دارد كه در زبان اولياء دين شديداً از آن پرهيز داده شده است، رذيلتى كه زشتى آن براى همگان روشن و آشكار است.
اميرالمؤمنين على مى‏فرمايد: هيچ بنده‏اى طعم و مزه ايمان را نمى‏چشد مگر اينكه دروغ را ترك كند، چه شوخى و چه جدّى. (اصول كافى، باب كذب، ح 11)
چنانكه رسول گرامى اسلام مى‏فرمايد: از دروغ دورى كنيد، چرا كه دروغ انسان را به كارهاى زشت وامى دارد و كارهاى زشت نيز انسان را به جهنم مى‏كشاند. (بحار الانوار، ج 72، ص 263).
و امام باقر مى‏فرمايد: دروغ ويران كننده ايمان است. (كافى، باب كذب، ح 4) وقتى از رسول خدا پرسش مى‏شود كه: آيا مؤمن ترسو مى‏شود؟ فرمود: آرى، و وقتى پرسيدند: آيا مؤمن بخيل مى‏شود؟ فرمود: آرى؛ اما وقتى از حضرتش پرسيدند: آيا مى‏شود كه مؤمن كذاب و دروغگو باشد؟ پاسخ فرمود: خير. (بحار الانوار، ج 72، ص 262).
چرا در نگاه معصومين رذيلت دروغ تا اين حد قباحت و زشتى دارد و اين همه از آن بدگوئى و پرهيز داده شده است؟
شايد اين سخن امام حسن عسكرى پاسخ اين پرسش باشد كه فرمود: تمام پليدى‏ها در اتاقى قرار داده شده و كليد آن اتاق، دروغ قرار داده شده است. (بحار، ج 72، ص 263).
پس دروغ نه تنها خود رذيلتى است، كه امّ الرذائل است و شخصِ دور از صداقت و راستگويى و راستى؛ كه آلوده به بى صداقتى و دروغگوئى است؛ آلوده به بسيارى از زشتى‏ها خواهد بود. دروغ نه تنها با ايمان يك جا جمع نمى‏شود، كه آبرو و اعتبار دروغگو را از ميان می‌برد و كسى به دروغگو اعتماد نمى‏كند و براى سخن او اعتبارى قائل نخواهد بود. بى مقدار شدن دروغگو و زشتى دروغ در اين سخن رسول خدا آمده كه فرمودند: دروغگو، دروغ نمى‏گويد مگر به خاطر پستى و بى مقدارى شخصيتى! (بحار، ج 72، ص 262) و على مى‏فرمايد: هيچ زشتى زشت‏تر از دروغ نيست. (بحار، ج 72، ص 259).
در پرتو اين سخنان نورانى و روشنگر است كه زيبايى صداقت و زشتى دروغ براى همگان قابل لمس مى‏شود و فطرت سرشته شده بر خوبى‏ها بيدار مى‏شود و با ميل به صدق و راستى از دروغ و خلاف گوئى دورى مى‏جويد.
نكته مهم در اين ميان اين است كه اخلاق را نبايد به حوزه روابط و سجاياى فردى تنزل داد و بدان محدود ساخت. جامعه اسلامى، آن وقت برازنده ويژگى اسلامى بودن مى‏شود كه روابط ميان افراد آن جامعه بر راستى و راستگويى باشد و مردم در ميان خود و در رابطه با حكومت و حكومت و حاكمان در روابط و تعاملاتشان با مردم از جاده راستى در گفتار و كردار منحرف نشوند و عيار صداقت در ميان آنها بالا باشد. اگر وعده‏ها در روابط اجتماعى بر پايه دروغ باشد، آمار و ارقام و گزارش‏ها غير واقعى و ناصادقانه باشد؛ روابط سالم جاى خود را به تزوير و حيله و سوء استفاده مى‏دهد و رياكارى و ظاهرسازى سكه رايج مى‏شود و على رغم همه ظاهرسازى، كسى براى وعده و سخن كسى اعتبار و ارزشى قائل نيست و همه چيز و همه كس در پى آن چه كه مى‏نمايند نمی‌باشند و طبق آنچه كه در احاديث آمده است، همه بدى‏ها و شرور خود مى‏نمايند و پستى و خوارى شخصيت افراد جاى كرامت و عزت قرار مى‏گيرند.