شخصیت حوزوی حضرت آیت‌الله موسوی اردبیلی
آغاز تحصیل
آیت‌الله موسوی اربیلی که در بهمن ماه 1304 در شهر اردبیل دیده به جهان گشود، تحصیلات خود را در سن شش سالگى با ورود به مکتب خانه آغاز کرد و قرآن کریم را فرا گرفته آنگاه کتاب‌هایى چون رساله عملیه، گلستان، تنبیه الغافلین، نصاب الصبیان، گلزار بهار، ابواب الجنان، مجالس المتقین، تاریخ معجم، درّه نادرى، تاریخ وصاف، حساب فارسى و برخى کتب دیگر را نزد معلمان خود آموخت. در سال 1318 فراگیرى دروس عربى را آغاز کرده و در سال 1319 به قصد ادامه تحصیل در دروس حوزوى، وارد مدرسه علمیه ملاابراهیم در شهرستان اردبیل شد. در آن ایام رغبتى براى خواندن دروس حوزوى وجود نداشت به نحوى که این مدرسه تنها داراى چهار طلبه بود. در چنین شرائط سختى، ایشان طلبگى را آغاز نموده و دروس جامع المقدمات، سیوطى، جامى، مطول، حاشیه ملاعبدا…، شمسیه، معالم و شرایع را تا سال 1322 درهمان مدرسه به اتمام رساند.
موسوى اردبیلى در رمضان المبارک 1322 تصمیم گرفت به شهر مقدس قم مهاجرت نموده تحصیلات عالیه را در آن شهر مقدس ادامه دهد و در آخر همان ماه از اردبیل خارج و در نهم شوال وارد شهر مقدس قم شد و در یکى از حجرات فیضیه رحل اقامت افکند. مدت اقامت ایشان در شهر مقدس قم، سه سال و اندى به طول انجامید که در این مدت لمعتین، رسائل، مکاسب، کفایتین، مباحثى از درس خارج اصول و بحث‌هایى از تفسیر قرآن و فلسفه را فراگرفته همزمان به تدریس معالم، لمعتین و قوانین مشغول شد. ایشان در این مدت از محضر اساتید بزرگوارى استفاده برده و کسب دانش نمود؛ از جمله مقدارى از مکاسب و جلد اول کفایه را نزد آیت‌الله سید محمّدرضا گلپایگانى، بیع مکاسب و جلد دوم کفایه و شرح هدایه میبدى را نزد آیت‌الله حاج سیداحمد خونسارى، رسائل را نزد آیت‌الله حاج شیخ مرتضى حائرى و آیت‌الله سلطانى، منظومه را نزد آیت‌الله حاج میرزا مهدى مازندرانى و اسفار را نزد آیت‌الله سید محمد حسین طباطبائى، به تحصیل پرداخت. افزون بر این، وی هیچگاه از ترویج معارف دین غفلت نکرده در ایام تبلیغ در مناطق مختلف ایران مجالس وعظ و خطابه تشکیل داده با سخنرانىهاى مذهبى خویش، شور و نشاط معنوى به جامعه تزریق مى کرد.
مهاجرت به نجف اشرف
آیت‌الله موسوى اردبیلى تصمیم گرفت به نجفاشرف مهاجرت نماید و در 16 آبان 1324 ه ش برابر با اول ذىالحجه 1364 ه ق، به اتفاق مرحوم شیخ ابوالفضل حلال زاده اردبیلى از قم حرکت کرد. ایشان دوران اقامت خویش در نجف اشرف را بهترین ایام تحصیل خود مىدانست که محیطى امن و آرام براى طلاب حاصل شده بود و محصلین غیر از تحصیل و تدریس و تحقیق، فعالیت دیگرى نداشت. ایشان نیز با شور و شوق زائد الوصفى، در دروس اساتید بزرگ حوزه در آن روزگار حاضر شده ضمن خوشه چینى از خرمن آن بزرگان، با علاقه مفرطى به تحقیق و تفحص پیرامون مسائل علمى مطرح در دروس حوزوى پرداخته و قسمتى از دروس آن اساتید را نیز به رشته تحریر درآورد.
آیت‌الله موسوى اردبیلى در مدت اقامت در نجف اشرف، در اصول فقه مباحث قطع و ظن، برائت و اشتغال و پارهاى از مباحث الفاظ و در فقه، اعداد صلاه و اوقات، قبله و لباس مصلى و مکان مصلى و خلل صلوه و شروط تا آخر مکاسب را نزد مرحوم آیت‌الله خوئى، بحث طهاره را تا آخر وضو نزد مرحوم آیت‌الله حکیم، مبحث اجتهاد و تقلید را نزد مرحوم آیت‌الله سید عبدالهادى شیرازى، اول کتاب بیع را نزد مرحوم آیت‌الله میلانى، بیع صبى را نزد مرحوم آیت‌الله شیخ محمد کاظم شیرازى، مقدارى از عروه را نزد مرحوم آیت‌الله شیخ محمد کاظم آلیاسین و در فلسفه از اول طبیعیات تا آخر منظومه را نزد مرحوم صدراى بادکوبى تحصیل نموده همزمان دروس آیات عظام خوئى، میلانى و حکیم را نیز تقریر نمود. مدت اقامت ایشان در نجف اشرف هر چند نسبتاً کوتاه بود و تنها قریب دو سال و اندى به طول انجامید، اما همین مدت کوتاه به دلیل اینکه اساتید آن روزگار حوزه نجف از اعاظم فقه و اصول قرون اخیر شیعه بودهاند، از نظر علمى براى ایشان بسیار پرثمر و ارزشمند بوده و دقتها و موشکافی‌هاى آن بزرگان در حوزه هاى فقه، اصول و فلسفه، تاثیرات شگرفى در شخصیت علمى او گذاشت.
بازگشت به ایران
آیت‌الله موسوى اردبیلى پس از بازگشت از عراق، در سال 1327 ه ش وارد قم شده در مدرسه فیضیه اقامت گزید. ایشان هنگام مراجعت از عراق مصمم بود در اسرع وقت به نجف بازگردد و با همین انگیزه، از به همراه آوردن وسایل و اثاثیه موجودشان در نجف اشرف، خوددارى کرده بود. ولى تقدیر بر خلاف این بود و دیگر امکان مسافرت مجدد جهت تحصیل در عراق براى ایشان فراهم نشد. هنگامى که به قم رسید، با دریافت خبر سلامتى پدر، براى اطلاع از وضع حوزه و کیفیت و کمیت دروس، چند ماهى در قم ماند و در همین مدت در جلسات درس خارج فقه مرحوم آیت‌الله بروجردى، فقه و اصول مرحوم آیت‌الله داماد و فلسفه مرحوم علامه طباطبایى (منظومه) حاضر شد. وی همچنین درس اخلاق امام خمینی و دروس فقه خصوصى مرحوم آیت‌الله گلپایگانى و مرحوم آیت‌الله حاج شیخ مرتضى حائرى و مرحوم آیت‌الله حاج سید احمد خونسارى شرکت مىکرد. چنان که از اشتغالات اساسى ایشان در مدت اقامت در قم، تدریس رسائل، مکاسب، کفایه و منظومه به طلاب خوش فهم و کوشا بود که اغلب این جلسات به صورت عمومى برگزار مى شد. علاوه بر آن تعدادى درس خصوصى خارج فقه و اصول نیز براى برخى مشتاقان و علاقمندان توسط ایشان ارائه مىگشت.
یکى دیگر از فعالیتهاى آیت‌الله موسوى اردبیلى در مدت اقامت در قم، فعالیتهاى قرآنى و بحث تفسیر قرآن بود که دو روز در هفته با حضور برخى از فضلاء حوزه برگزار مىشد. این جلسه در تمام مدت اقامت ایشان در قم به طور منظم و مستمر ادامه داشت و پس از مهاجرت ایشان از قم نیز، جلسه مزبور توسط سایر اعضا ادامه یافت و نیز تاکنون یکى از فعالیتهاى اصلى ایشان، قرآن پژوهى و پرداختن به علوم قرآن و تفسیر آن بوده که حاصل این مطالعات، گاهى به صورت مقاله در نشریات مختلف منتشر شده است.
در مدت حضور در قم، توسط ایشان و عده اى از فضلاء و روحانیون حوزه علمیه، براى نخستین بار مجله اى به نام مکتب اسلام در قم منتشر شد که با استقبال کم نظیرى روبرو گردید. اردبیلی که از بانیان این مجله بود، مقالاتى در آن به رشته تحریر درآورد که از آن جمله مى توان به سلسله بحثهاى «دین از نظر قرآن» و مقالاتى مانند «قرآن یا آفتابى که غروب ندارد» و «طوفان نوح» اشاره کرد. همکارى ایشان با این مجله فقط تا 9 شماره ادامه یافت و پس از مهاجرت از قم، به دلایلی همکارى خویش را با مجله قطع کرد.
مراجعت به اردبیل
کثرت فعالیتهاى علمى، تبلیغى، فرهنگى و سیاسى باعث گردید که در ماه رمضان سال 1338، ضعف و بیمارى بر ایشان غلبه یابد که پس از مراجعات مکرر به پزشکان، تغییر محل سکونت و کاستن از فشار کار به ایشان توصیه گردید و در پى آن ناگزیر در سال 1339 به منظور گذراندن ایام تعطیلات تابستانى قم را به قصد اردبیل ترک کردند. با اقامت آیت‌الله موسوى اردبیلى در اردبیل، جمعى از فضلاء و طلاب اردبیل که در قم مشغول تحصیل بودند، به اردبیل بازگشتند و نزد ایشان به فراگیرى سطوح عالى رسائل، مکاسب و کفایه پرداختند و پس از مدتى، ایشان تدریس خارج اصول و خارج فقه مکاسب و عروه را آغاز نمود.
گسترش فعالیتهاى سیاسى آیت‌الله موسوی اردبیلی در اردبیل، باعث شده بود که کنترل و نظارت دستگاههاى امنیتى رژیم بسیار شدید شود تا جایى که بر اثر هجوم مکرر ماموران ساواک به منزل ایشان، هرگونه آسایش و امنیت حتّى در منزل نیز از ایشان سلب گردید. در نتیجه ایشان ناچار گردید نظر مشورتى امام خمینی را در مورد مهاجرت از اردبیل جویا شوند. امام نیز در پاسخ فرمودند: «ما صلاح نمىدانیم که آقایان شهرها را ترک کنند و به تهران یا قم بروند، ولى گویا وضع شما به گونه اى است که ناچارید مسافرت کنید. در عین حال خودتان بهتر مى دانید و مى توانید تصمیم مناسبترى بگیرید». پس از دریافت نظر امام که اتخاذ تصمیم مناسب را به شخص ایشان واگذار نموده بودند، ایشان تصمیم گرفت که از اردبیل هجرت کند.
اقامت در تهران
آیت‌الله موسوى اردبیلى در تابستان 1347 و پس از اقامت در تهران، گذشته از اقامه نماز جماعت و ایراد سخنرانى در مسجد نصرت تدریس خارج فقه (کتاب خمس) و جلد اول اسفار را براى برخى طلاب جوان و مستعد، آغاز نمود وعلاوه بر آن، حلقه بحث فلسفى را نیز با برخى از دوستان همفکر خویش تشکیل داد و پس از چند صباحى با همکارى و همفکرى بعضى از دوستان دیگر مانند شهید آیت‌الله بهشتى، شهید آیت‌الله مطهرى، شهید مفتح و برخى دیگر، تحقیق در علوم قرآن را به صورتى جدى آغاز نمود. پژوهش عمیق در علوم قرآن نیازمند مکان مناسب و نیز کتابخانه اى غنى بود. براى این منظور محلى در جوار مسجد امیرالمومنین علیه‌السلام تهیه شد و در آنجا، کتابخانه اى اختصاصى جهت استفاده تحقیقاتى تاسیس گردید. علاوه بر آن، جلسات تفسیر قرآن پس از اقامه نماز مغرب و عشاء، به طور مرتب در مسجد امیرالمومنین علیه السلام توسط ایشان برگزار مى شد. با توجه به تفکرات الحادى که در آن زمان در ایران شایع و رایج بود، ضرورت تاسیس مرکزى جهت برگزارى جلسات سخنرانى، کلاسهاى تبیین و بررسى معارف دینى و مسائل عقیدتى و فرهنگى، روز به روز بیشتر احساس مىشد. به همین منظور، مسجد و کانون توحید توسط ایشان در خیابان پرچم احداث گردید که کلاسهاى متعددى توسط سخنرانان و متفکران مذهبى ایران در آنجا برگزار شد.
بعلاوه، در راستاى همین اهداف، مدارس راهنمایى و دبیرستان مفید را نیز در تهران احداث نمود که هنوز هم تمام این مراکز به فعالیت خود ادامه مىدهند. همه این مراکز تحت پوشش موسسه اى به نام موسسه خیریه مکتب امیرالمومنین علیه السلام قرار داشت.
بنا بر این، تدریس خارج فقه و اصول، تدریس جلد اول منظومه براى طلاب و روحانیان، تدریس کتاب اصول فلسفه و روش رئالیسم، سلسله بحثهاى تکامل، فلسفه تاریخ، و دیگر مباحث مهم فلسفى ضرورى براى دانشجویان، برگزارى جلسات تفسیر براى نمازگزارانى که به مسجد مى آمدند، بحث و گفتگو پیرامون مبانى فلسفى و تحقیق در مسائل علوم قرآنى با گروههاى مختلف از متفکران، از جمله اشتغالات علمى و فرهنگى ایشان در مدت اقامت در تهران بود. دامنه این فعالیتها به حدى گسترش یافت که حساسیت رژیم را برانگیخت و در نهایت با یورش ماموران ساواک به مرکز تحقیقات، کلیه وسایل و دستگاههاى آنجا به یغما رفت و کتابخانه نیز تاراج شد به گونه اى که فیش‌ها و یادداشت‌هاى محققین شاغل در موسسه را غارت نموده و مرکز را به تعطیلى کشاندند.
فعالیتهاى علمى در دهه اول انقلاب
در طى یازده سال اول انقلاب، اشتغالات علمى و فرهنگى ایشان روند و وضع دیگرى پیدا کرد. از جمله اشتغالات جدید ایشان، تدوین قوانین کیفرى، جزائى و حقوقى دادگسترى و انطباق آنها با موازین شرع و فقه اسلامى بود. با توجه به اینکه پاره اى از قوانین موضوعه قبل از انقلاب به ویژه قانون مجازات عمومى برگرفته از قوانین اروپائى بود، چنین کار گسترده و وسیعى نیازمند صرف وقت فراوانى بود. براى این منظور کمیسیونى از فقهاء و حقوقدانان تشکیل شد و با همکارى دوستان متفکر و اندیشمند، این مهم به انجام رسید و در نهایت قوانین جدید به صورت مدون و منقح و مطابق با شرع، تنظیم و ارائه گردید. استخراج احکام شرعى مسائل مستحدثه قضائى، از دیگر اشتغالات مهم ایشان بود. چنان که یکى دیگر از مشکلات قوه قضائیه، جایگزینى قضات بازنشسته و تصفیه شده با قضات جدید بود که غالبا آشنایى زیادى با کارهاى ادارى نداشتند. با توجه به اینکه شرط قضاوت از نظر شرع مقدس اسلام، رسیدن به درجه اجتهاد در مبانى فقهى است، ضرورى بود که از فضلاء اهل علم و طلاب حوزه براى قضاوت استفاده شود، ولى با توجه به اینکه در حوزه علمیه قم و نجف، آقایان مدرسین بیشتر کتابهاى عبادات مانند کتاب صلاه و کتاب صوم را تدریس مىنمودند و تدریس کتابهاى قضا، حدود، دیات و قصاص، در حوزه ها چندان معمول نبود، کسانى که متعهد بودند در قوه قضائیه کار بکنند، اکثرا با مسائل قضا آشنا نبودند. از طرف دیگر آنچه در کتب قضا نوشته شده است، تناسب چندانى با اوضاع اجتماعى جوامع امروزى ندارد. همه این عوامل دست به دست هم داده و مشکلات حادى را براى قوه قضائیه به بار آورده بودند. براى حل این دو مشکل به طور همزمان، وی تدریس یک دوره خارج کتاب قضا را براى قضات آغاز کرد و همزمان، کتاب فقه القضا را به رشته تحریر در آورد و در آن مسائل جدیدى را که در متون فقهى سابق وجود نداشت ولى پیدایش آنها در جوامع فعلى اقتضاى فهم احکام شرعى آنها را دارد، مورد بحث و بررسى قرار داد.
فعالیت علمى دیگر ایشان، بحث و بررسى علمى و فقهى، پیرامون مسائل مهم اقتصادى از قبیل امور بانکى و پولى، معاملات جارى کشور، نظام اقتصادى حاکم بر آن و… بود که به شدت مورد نیاز جمهورى نوپاى اسلامى بود و قبل از آن هیچ کار گسترده اجرائى در زمینه آن انجام نگرفته بود. در این مسیر مطالعات گستردهاى در خصوص نظام اقتصاد آزاد و اقتصاد سوسیالیستى و مقایسه آنها با نظام اقتصاد اسلامى توسط ایشان صورت گرفت و نتایج آنها مکتوب شده است.
هجرت مجدد به قم
آیت‌الله موسوى اردبیلى که در دوران حیات امام بارها تقاضاى کناره گیرى از مسئولیتها و پرداختن به اشتغالات علمى را از ایشان نموده و پاسخ منفى شنیده بود، در شهریور همان سال به قم هجرت نمود و اشتغالات جدیدى را آغاز کرد.
ایشان از ابتداى اقامت مجدد در شهر قم و قبول مسولیت خطیر مرجعیت، آغاز به تدریس خارج فقه و اصول نمود که در این مدت (تا سال 1379) یک دوره خارج اصول و نیز یک دوره فقه جزائى اسلام شامل قضاء، حدود، قصاص، دیات و شهادات را تدریس نموده و آنها را به رشته تحریر در آورد که تا کنون کتابهاى فقهالقضاء، فقه الحدود و التعزیرات، فقه الدیات و فقهالقصاص و کتاب فقه الشهادات به چاپ رسیده است. همچنین در این مدت در ایام تعطیل حوزه علمیه قم، اقدام به تدریس کتاب شرکت و مباحث اجتهاد و تقلید و بیمه فرمود که از آن میان کتاب فقه الشرکه و کتاب التامین در یک جلد به طبع رسیده است. پس از پایان بردن مباحث مهم کیفرى، تدریس مباحث حقوقى و مدنى اسلام را در دستور کار خویش قرار دادند که به جهت اهمیت مضاربه و ابتلاء شدید جامعه به آن، آن را در اولویت قرار داده و تدریس آن را به پایان رساند. ایشان همچنین هنگامى که تصمیم به اقامت مجدد در قم گرفت، اقدام به تاسیس موسسهاى به نام دانشگاه علومانسانى (دارالعلم) مفید نمود. هدف از تاسیس این دانشگاه این بود که علوم مورد نظر اسلام، یعنى علوم انسانى در آنجا تدریس شده و نظرات اسلام نیز در ردیف نظرات سایر مکاتب مورد بحث و بررسى قرار گیرد.
آثار علمی
از مرحوم آیت‌الله موسوی اردبیلی تالیفاتی بسیاری برجای مانده که برخی آنان عبارتنداز: فقه القضاء در 2 مجلد، فقه الحدود والتعزیرات در 4 مجلد، فقه الدیات، فقه القصاص، فقه الشرکه والتامین، فقه المضاربه، فقه الشهادات، حاشیه بر خیارات مکاسب (مخطوط)، یک دوره کامل اصول فقه (مخطوط)، تقریرات دروس آیات عظام حکیم و خوئى در فقه و اصول (مخطوط)، الرسائل الفقهیه (مشتمل بر بحثهاى: ربا، تلقیح مصنوعى، ذبیحه اهل کتاب،…)، مخطوط، مقالاتى در تفسیر قرآن، اخلاق (تدریس در دانشگاه مفید)، مخطوط، چهار جلد اقتصاد (مخطوط)، یک دوره اقتصاد اسلامى بر اساس کتاب و سنت (مخطوط)، جمال ابهى (در رد بهائیت)، رساله عملیه، مناسک حج، نهج الرشاد (رساله عملیه به زبان عربى)، مناسک الحجّ – عربی، استفتائات و…
گفتنی است به همت مرکز تحقیقات کامپیوتری نور لوح فشرده مجموعه آثار حضرت آیت‌الله موسوی اردبیلی تولید و در دسترس جامعه علمی و نخبگان حوزه و دانشگاه قرار گرفت. متن کامل 10 عنوان از آثار آیت‌الله موسوی اردبیلی شامل؛ فقه الحدود (4 جلد) فقه القضاء (2 جلد) فقه المضاربه، فقه الشرکه، مناسک حج، رساله فارسی، رساله عربی (نهج الرشاد) در پرتوی وحی (2جلد) همپای انقلاب، ره توشه نوجوانان و زندگینامه وی از جمله محتویات این لوح فشرده می‌باشد. «پژوهش در متن از طریق فهرست درختی و گزینشی»، «جستجوی ساده و پیشرفته در متن و فهرست کتاب‌های برنامه»، «متن کامل قرآن کریم با ترجمه فارسی و قابلیت جستجو در آیات»، « 10دوره لغت نامه عربی و فارسی در 62جلد با قابلیت جستجو» از جمله قابلیت‌های لوح فشرده مجموعه آثار آیت‌الله موسوی اردبیلی است.
