کتابهای فتوایی امام خمینی؛ محمدکاظم تقوی
امام خمينى(س) فراگيرى علم را از زادگاه خود، خمين آغاز كرد و حدود يك سالى در اراك ادامه داد و با مهاجرت آيت الله حاج شيخ عبدالكريم حائرى (طاب ثراه) به قم، او نيز به همراه ديگر شاگردان و شيفتگان مرحوم حاج شيخ به قم آمد و با استعدادى شگفت آور و تلاش شبانه روزى به فراگيرى علوم مختلف اسلامى، از علوم عقلى و علوم نقلى پرداخت.
او از محضر درس اساتيد متعددى بهره برد كه در اين بين اساتيد اثرگذارترشان حضرات آيات رفيعى قزوينى در حكمت متعاليه، شاه آبادى در عرفان و مرحوم حائرى در فقه و اصول بودهاند.
گرچه ايشان در حدود بيست سال به عنوان استاد برجسته و شخصيت شناخته شده عرفان و فلسفه مطرح بود؛ ولى همواره اهتمامى زياد به فقه و فقاهت داشت، تا آنجا كه پس از ارتحال مرحوم آيت الله حائرى، تا آمدن آيت الله بروجردى به قم، با تعدادى از فضلا برجسته بحثهاى فقهى را به صورت گروهى انجام مىدادند، در حالى كه مدرس سطوح عاليه فقه و اصول حوزه هم بود. اما با استقرار آيت الله بروجردى در حوزه علميه قم ـ كه از مؤثرترين افراد براى آوردن آن مرحوم به قم امام خمينى(س) بوده است ـ علاوه بر تدريس معقول و شركت در درسهاى فقه و اصول آيت الله بروجردى جهت تكريم آن مرحوم و استفاده خود، از سال 134 ش تدريس خارج اصول را آغاز كرد و به دنبال آن با چند سال فاصله، تدريس خارج فقه را هم شروع نمود.
امام خمينى(س) فقه را «قانون معاش و معاد و طريق وصول عبد به قرب رب مىداند» و براى آن ارزش و اهميت فوق العادهاى ائل است. نشانة اهتمام زياد ايشان به فقه و فقاهت، آثار متعدد فقهى و اصولى بر جاى مانده از ايشان مىباشد كه در اين نوشته كوتاه به معرفى آثار فتوائى آن بزرگوار پرداخته مىشود.
1. تعليقه بر وسيلة النجاة:
امام خمينى(س) فقه و اصول را از استاد محبوب خود مرحوم آيت الله حائرى(ره) فرا گرفت و در گام دوم، پس از درگذشت استاد، با تدريس سطوح عاليه فقه و اصول با جمعى از فقها و مجتهدين بحث و بررسى فقهى را به صورت گروهى داشتند تا در گام سوم با استقرار آيت الله بروجردى(ره) در حوزه علميه قم، حضرت امام علاوه بر شركت مستمر در درسهاى فقه و اصول آن مرحوم، در كنار تدريس فلسفه، خود به تدريس خارج اصول و سپس فقه پرداخت كه مرحله عالى تحقيقات فقهى و اصولى محسوب مىگردد.
در اين مرحله سوم ـ كه بيش از سه دهه ادامه يافت ـ بود كه آثار فتوائى امام به نگارش درآمدند.
اولين اثر فتوائى امام حاشيه بر «وسيلة النجاة» فقيه بزرگ و مرجع پرآوازه مرحوم آيت الله سيد ابوالحسن اصفهانى(ره) است كه بر اساس اظهارات بعضى از شاگردان پرسابقه امام، به مدت هفت سال يعنى از سال 1325 ش تا 1332 طول كشيد.
حواشى امام در آغاز دهه چهل و اوان مرجعيت ايشان به سال ذيحجه 1382 ق نخست توسط چاپخانه علميه قم در 226 صفحه و تنها در بر دارنده حواشى به صورت جدولى و ذكر شماره مسائل وسيله با كلمهاى كه محل حاشيه است، انتشار يافت. اما در سال 1385 ق 1345 ش در حالى كه امام خمينى(س) از تبعيدگاه تركيه به نجف اشرف انتقال داده شد، «وسيلة النجاة» با حواشى مرحوم آيت الله سيد محمد شاهرودى و امام خمينى(س) توسط انتشارات مهر آئين منتشر گرديد.
2. حاشيه بر رساله ارث ملا هاشم خراسانى
از آنجايى كه كتاب الميراث وسيلة النجاة مختصر بوده و همه مسائل باب ارث را در بر نداشت، امام خمينى(س) پس از اتمام حواشى بر وسيلة، به تحشيه اين رساله اقدام كرد.
3. تعليقه بر عروهالوثقى
كتاب شريف «عروهالوثقى» اثر فقهى معروف آيت الله سيد محمد كاظم يزدى(ره) در قرن حاضر محور حواشى فقهاء و مراجع قرار گرفته است. امام خمينى(س) پس از اتمام تعليقه بر وسيلة النجاة و تحشيه رساله ارث ملا هاشم، در مدت سه سال به نگارش تعليقه بر عروة پرداخت و تاريخ اتمام آن را «صبيحة يوم الخميس السابع من شهر جمادى الاولى سنة 1375 ق» ثبت كرده است.
حواشى امام خمينى(س) بر «عروهالوثقى» در شكلهاى مختلف و از سوى ناشرين گوناگون منتشر گرديد. ولى چاپ نخست آن به صورت جدولى در 368 صفحه توسط مؤسسه مطبوعاتى دارالفكر و سازمان چاپ مهر، چاپ و منتشر گرديد.
4. نجاة العباد
پس از رحلت فقيه و مرجع بزرگ شيعه، آيت الله بروجردى(قدس سره) چند تن از فقهاء و مجتهدين در حوزه علميه قم وارد عرصه مرجعيت شدند، كه امام خمينى(س) يكى از آنان بود. البته ايشان كه در آن عصر به عنوان استادى مبرّز كه سى تدريس معروف فقه و اصول حوزه علميه قم را پس از آيت الله بروجردى داشت، به صورت جدى از ورود به عصه مرجعيت امتناع كرد تا با اصرار فراوان ارادتمندان و جمعى از مؤمنين، احساس وظيفه كرد و اجازة انتشار فتاوى خود را صادر كرد.
در اين بين، گرچه در نيمه نخست دهه سى حاشيه ايشان بر «وسيلهالنجاة» رساله ارث ملاهاشم و «عروهالوثقى» نوشته شده بود؛ ولى رسالهاى به زبان فارسى و در سطح عموم مقلدين در دسترس نبود تا اين كه به همت جمعى از شاگردان فاضل امام، رسالهاى به زبان فارسى به نام «نجاة العباد» مطابق فتاواى ايشان بر «وسيلة النجاة» و «عروة الوثقى» تهيه و عرضه گرديد.
رسالة «نجاة العباد»، يك بار در ماههاى اول پس از ارتحال آيت الله بروجردى يعنى سال 1340 ش انتشار يافت، و مجدداً در سال 1378 ش به مناسبت يكصدمين سال ولادت امام خمينى(س) از سوى مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(س) منتشر گرديد. چاپ اول «نجاة العباد» دو جلدى بوده است: جلد اول تا پايان احكام حج و عمره و جلد دوم از احكام معاملات آغاز و به احكام طلاق پايان گرفت. ولى چاپ دوم اين رساله در يك جلد انتشار يافت.
5. زبدة الاحكام
در ميان كتابهاى فتوائى امام خمينى(س) دو كتاب با عنوان «زبدة الاحكام» به چاپ رسيده است: 1. زبدة الاحكام فارسى 2. زبدة الاحكام عربى. «زبدة الاحكام» فارسى در سال 1382 ق 1341 ش انتشار يافت؛ در حالى كه «زبدة الاحكام» عربى تلخيص «تحريرالوسيله» امام خمينى(س) است و پس از تأليف و انتشار آن در اواسط دهه چهل شمسى در نجف اشرف؛ توسط بعضى از شاگردان امام تهيه و انتشار يافت.
«زبدة الاحكام» فارسى در همان سالهاى آغازين دهه چهل شمسى كه آغاز مرجعيت حضرت امام بوده، چندين مرتبه چاپ و منتشر گرديد. چاپ دوم آن رمضان المبارك 1382 بود و چاپ سوم در ماه ذيحجة الحرام 1382 انجام يافت.
با بررسىهاى صورت گرفته معلوم شد كه «زبدة الاحكام» فارسى خلاصه اولين رساله عمليه فارسى امام خمينى(س) يعنى «نجاة العباد» بوده است. يكى از ويژگىهاى هر دو كتاب شماره مسلسل نداشتن مسائل آن است؛ مسائل مربوط به هر فصلى شمارههاى مسائل همان فصل را در بر دارد و پايان هر فصلى شماره گذارى مسائل آن پايان مىيابد و با آغاز فصل بعد، اولين مسئله آن شماره يك خواهد داشت.
6. حاشيه بر توضيح المسائل
همواره روش مراجع تقليد اين بوده كه مسائل شرعى مورد ابتلاء و نياز مكلفين را در رسالههاى عمليه قابل فهم براى عموم را در اختيار آنان مىگذاشتند و البته با توجه به تطور زندگى و جلوهها و عرصههاى مختلف انسان؛ مسئله رساله نويسى و مناسبات مراجع تقليد و مقلدين آنها نيز چنين سرنوشتى داشته و دارد. عناوين چنين كتابهايى و ادبيات آنها وابستگى بسيار زيادى به زمان، مكان و سطح آگاهى مراجعين و مقلدين دارد.
بر همين اساس در مرجعيت فقيه پر آوازه و مرجع بزرگ شيعه، حضرت آيت الله بروجردى(قدس سره) كتاب فتوايى «توضيح المسائل» براى انعكاس فتاوى ايشان تدوين شد و از آنجا كه از مقبوليت و معروضيت بالايى برخوردار گرديد، مراجع پس از ايشان هم فتاواى خود را در قالب همان كتا عرضه داشتند، به گونهاى كه گمان مىشود هر مرجع تقليدى خود به طور خاص توضيح المسائلى نوشته است.
يكى از كتابهاى فتوائى فارسى امام خمينى(س) كه فتاواى ايشان را در اختيار مؤمنين مىگذاشت، كتاب «حاشيه توضيح المسائل» بوده است. اين اثر در شعبان المعظم 1381 توسط چاپخانه علميه قم انتشار يافت.
حجم كتاب با احتساب يك صفحه آخر كه متضمن هفت مورد اصلاحيه يا غلطنامه است، 139 صفحه مىباشد. حواشى نگاشته شده بدين گونه است كه بعضى از مسائل تنها يك حاشيه دارد و بعضى دو يا سه موضع آنها حاشيه دارد. مانند مسئله 2609 كه سه جاى آن حاشيه دارد.
7. توضيح المسائل
رساله عمليه «توضيح المسائل» نخستين بار براى انعكاس فتاواى آيت الله بروجردى(ره) تدوين گرديد و پس از ارتحال آن مرجع بزرگ، بيش از نيم قرن است كه فقهاء و مراجع پس از ايشان با لحاظ فتاواى خود چنين رساله عمليهاى در اختيار مقلدين خود مىگذارند.
امام خمينى(س) در آغاز مرجعيت خود، نخست حواشى نگاشته شده خود بر توضيح المسائل را در اختيار عموم نهاد، سپس با ملحوظ كردن همين حواشى توضيح المسائلى به نام امام انتشار يافت.
متأسفانه على رغم جستجوى فراوان نسخههاى توضيح المسائل امام خمينى(س) از دهه چهل و حتى دهه پنجاه به دست نيامد؛ اما روشن است كه جز يكى دو سال اول دهه چهل، با مبارزات حق طلبانه امام و حبس، حصر و سپس تبعيد ايشان؛ چاپ و نشر رسالة ايشان داراى درد سر بود و از اشكال مختلف زحمت و اذيت عوامل رژيم استبدادى پهلوى را در پى داشت.
«انتشارات راه امام» در آبان ماه 1359 رسالة توضيح المسائل امام را كه آيت الله رضوانى آن را تصحيح كرده بود، منتشر كرد. در اين چاپ علاوه بر احكام متعارف رسالهها ـ از طهارت تا ارث ـ احكام امر به معروف و نهى از منكر، مسائل دفاع و احكام مربوط به مسائل مستحدثه ـ متخذه از «تحريرالوسيله» امام خمينى(س) نيز آمده است. چنانكه در چاپهاى پس از انقلاب، احكام نماز جمعه و استفتائات پراكندهاى نيز به صورت ضميمه مىآمده است.
8. مناسك حج
«مناسك حج» از جمله عناوينى است كه فقهاء و مراجع تقليد براى عمل حجاج و معتمرين نوشته و در اختيار مؤمنين مىگذارند. كتابى كه تقريباً دوشادوش «رساله توضيح المسائل» مراجع انتشار مىيابد.
و اما «مناسك حج» امام خمينى(س)، نسخه اوليه آن در اختيار نمىباشد؛ آنچه از نكات و اطلاعات كه صاحب اين قلم بدان دست يافته، اينك در اختيار خواننده قرار مىگيرد:
الف) امام خمينى(س) در حاشيه احكام مربوط به زمان احرام حج تمتع در «عروهالوثقى» كه صاحب عروه گفته: «ثمّ ينشئ إحراماً للحج من مكة فى وقتٍ يعلم أنّه يدرك الوقوف يعرفة، والأفضل إيقاعه يوم التروية»
نوشته: «بعد صلاة الظهر على تفصيل ذكرنا فى مناسك الحج» (العروة الوثقى مع تعاليق الامام الخمينى، ص 785)
از ظاهر بلكه صريح اين سخن بر مىآيد كه ايشان در همان ده سال 1325 ـ 1335 ش علاوه بر نوشتن حاشيه بر وسيلة النجاة، رساله ارث ملا هاشم و عروة الوثقى؛ مؤفق به تأليف مناسك حج هم شده است.
در گزارش ديگرى پيرامون مناسك حج امام مىخوانيم:
«امام در تابستان [سالى كه آيت الله بروجردى در نوروز آن به رحمت خدا رفت] به امام زاده قاسم شميران رفته بود و طلاب، كم و بيش خدمت ايشان مىرفتند. در خلال اين مدت، من به اتفاق آقاى ربانى املشى و آقاى شيخ حسن صانعى مناسك حج را با عجله براى امام نوشتيم… بعداً خود امام مناسك حج خوبى نوشت.» (خاطرات آيت الله خلخالى، ج 1، ص 58)
از اين گزارش چنين به دست مىآيد كه در همان سال 1341 ش پس از ارتحال آيت الله بروجردى(ره) فتاواى امام در قالب كتابهاى گوناگون در اختيار مقلدين ايشان و عموم مؤمنين قرار گرفت. كه يكى از آنها مناسك حج بوده است. اما درباره مناسك حج، علاوه بر تهيه مناسكى توسط جمعى از شاگردان امام و مطابقت آن با فتاواى امام، خود امام پس از چاپ و عرضه اولين مناسك؛ مناسكى به قلم خود تأليف و انتشار داد.
به هر حال، چاپ اول مناسك امام به تاريخ اول ذيقعده 1380 ق انتشار يافت. (مناسك حج با حواشى مرحوم محمد حسن احمدى فقيه يزدى، مؤسسه مطبوعاتى اسماعيليان) طبق توضيحات مرحوم احمدى يزدى در مقدمه مناسك ياد شده «مناسك» يا «دستور حج» حضرت امام در شوال المكرم 1381 ق در چاپخانه علميه قم چاپ و منتشر گرديد. شايد آنچه در ذيقعده 1380 ق به عنوان مناسك حج امام خمينى(س) انتشار يافت، مناسك تهيه شده به همت شاگردان امام مطابق فتاواى ايشان بوده و آنچه در شوال 1381 ق منتشر گرديد، همان مناسك تأليف شده به قلم امام بوده كه در خاطرات مرحوم خلخالى نيز گزارش شده و در حاشيه عروه حضرت امام، خودشان بدان متذكر شدند. يعنى مناسك تأليفى امام مربوط به همان حدود سالهاى 1332 ـ 1335 ش بوده باشد.
نكته لازم الذكر ديگر در رابطه با مناسك حج امام خمينى(س) اين است كه مناسك حج ايشان علاوه بر آنكه به زبان فارسى عرضه گرديد، به صورت عربى با عنوان «مناسك الحج» مطابق با فتاواى ايشان نيز تهيه و منتشر گرديد. اما پس از پيروزى انقلاب اسلامى و در سال 1407 ق مناسك حضرت امام با ويژگىهاى زير به چاپ رسيد:
1. مسائى از بخش حج «تحريرالوسيله» ترجمه و در متن مناسك قرار داده شد.
2. حدود 550 مسأله جديد كه استفتائات واصله به بعثة حضرت امام بوده، به همراه پاسخهاى داده شده، به مناسك اضافه شد.
3. پارهاى از فصول و بخشهاى مناسك امام با ترتيبى جديد تنظيم شده و برخى مسائل غير ضرورى حذف و بعضى از تعبيرات و الفاظ با حفظ محتوا و مفهوم، تغيير يافت. (مناسك حج، چاپ پنجم سال 1370، چاپخانه بنياد شهيد انقلاب اسلامى)
9. تحريرالوسيله
چنانكه پيشتر نوشته شده امام خمينى(س) طى سالهاى 1325 ـ 1332 ش به مدت هفت سال بر وسيلة النجاة مرحوم آيت الله سيد ابوالحسن اصفهانى حاشيه نوشته بود. تا اينكه در پى مبارزات ضد استبدادى. ضد استعمارى به حبس و حصر و نهايتاً تبعيد به تركيه گرفتار شد. اما از آنجا كه مردان بزرگ داراى اراده و عزم بزرگ و انجام كارهاى بزرگ هستند؛ امام خمينى(س) نيز «تهديد» تبعيد را به «فرصت» تبديل كرد و دست به كار بزرگى زد. ايشان در تاريخ 23 / آبان / 1343 ش يعنى ده روز پس از تبعيد، طى نامهاى از فرزند عزيزش آيت الله حاج آقا مصطفى مىخواهد كتابهايى برايش بفرستد: «كتاب مكاسب و حواشى آن را با وسيله و حاشيه و رسائل را بفرستيد.» يعنى كتاب مكاسب شيخ انصارى با حواشى آن، وسيلة النجاة مرحوم اصفهانى با حايه خودشان و رسائل
(صحيفه امام، ج 1، ص 432)
پس از آنكه كتابهاى ياد شده براى ايشان فرستاده شد، دست به كار بزرگى زد و آن تأليف «تحريرالوسيله» بوده است. در مقدمه نوشتند:
«… وكنت فارغ البال تحت النظر والمراقبة فيها، احببت أن اُدرج التعليقه فى المتن، تسهيل التناول، ولو وفقنى الله تعالى لأضيف اليه مسائل كثيرة الابتلاء».
در اين سخن به دو مطلب اشاره شده است:
1. درج حواشى امام در متن وسيلة النجاة؛
2. اضافه كردن مسائلى بر وسيلة النجاة.
در يك بررسى كمّى و آمارى، وسيلة النجاة مرحوم سيد اصفهانى دربردارنده چهل كتاب فهى است كه از «اجتهاد و تقليد» آغاز مىشود و به «كتاب الميراث» ختم مىشود؛ و اين در حالى است كه كتاب الميراث تنها 23 مسئله دارد و در حجم چهار ورق آمده است.
اما امام خمينى(س) در «تحريرالوسيله» علاوه بر افزون احكام نماز جمعه در اثناء كتاب الصلاة و تكميل كتاب الميراث، تعداد كتابهاى فقهى اين اثرذ را به پنجاه رسانده است. از يك سو احكام امر به معروف و نهى از منكر و مسائل مربوط به دفاع را آورده و از سوى ديگر كتابهاى: قضاء، شهادات، حدود، قصاص و ديات را تأليف نمود و مهمتر اينكه عنوان جديدى را به كتابهاى فقهى اضافه كرد كه نوآورى ارزشمند ايشان مىباشد «البحث حول المسائل المستحدثه»
امام خمينى(س) در بحث امر به معروف و نهى از منكر «تحريرالوسيله» ذيل عنوان «ختام فيه مسائل» و در ضمن سيزده مسئله، مسائل و احكام مربوط به «ولايت فقيه» را نوشته است. در مسأله 2 مىخوانيم:
«فى عصر غيبة ولىّ الامر وسلطان العصر ـ عجّل الله فرجه الشريف ـ يقوم نوابه العامّة، وهم الفقهاء الجامعون لشرائط الفتوى والقضاء، مقامه فى اجراء السياسات وسائر ماللامام عليه السلام إلّا البدأة بالجهاد».
تأليف كتاب «تحريرالوسيله» در بورساى تركيه آغاز گرديد، ولى با تغيير محل تبعيد ايشان به عراق و شهر نجف اشرف تكميل اين اثر در نجف انجام گرفت و چاپ و منتشر گرديد. «وان وقع تكميله فى النجف الاشرف بعد انتقاله منها اليه» (تفصيل الشريعه، ج 1، ص )
10. زبدة الاحكام
پس از چاپ «تحريرالوسيله» در نجف اشرف، خلاصهاى از آن تحت عنوان «زبدة الاحكام» برگزيده و انتشار يافت. مرحم آيت الله شيخ عباسعلى عميد زنجانى در اين رابطه مىگويد:
«امام رضا داد كه «تحريرالوسيله» تلخيص بشود و خلاصه آن كه بعداً خودشان اسمش را «زبدة الاحكام» انتخاب كرد، در حد يك رساله مختصر منتشر بشود. مسئوليت اين كار را هم امام بر عهده من گذاشت و مرا خواست و من خدمت ايشان رسيم، فرمود كه اين «تحريرالوسيله» را شما در حد سيصد صفحه خلاصه كنيد كه اهم مسائل عام البلواى مردم عرب زبان را شامل بشود، نه خيلى طولانى باشد و نه خيلى مختصر… دست خط مباركشان را در اختيار ملا گذاشت و يك اتاقى هم در بيرونى منزل در اختيار من گذاشته شد كه مشغول شدم و حدود سه يا چهار ماه طول كشيد كه اين كار را انجام دادم… اما چاپش به تعويق افتاد، به نظرم حدود چهل و هشت يا چهل و نه چاپ شد و در ايران پس از برگشتن از نجف نسخهاى از «زبدة الاحكام» به دستم رسيد. چاپ كتابهاى امام بر عهده آقاى حاج مجتبى تهرانى بود و چاپ «زبدة الاحكام» نيز با نظارت ايشان انجام گرفته بود.» (خاطرات حجت الاسلام والمسلمين عباسعلى عميد زنجانى، ص 87)
نكته ظريف اينكه دو كتاب از كتابهاى فتوايى امام خمينى(س) به عنوان «زبدة الاحكام» نام گذارى شدهاند؛ يكى فارسى كه پيشتر معرفى گرديد و آن خلاصه «نجاة العباد» است و در اوان مرجعيت امام در قم انتار يافت و اين ديگرى به زبان عربى و خلاصه «تحريرالوسيله» است كه در نجف انجام گرفت.
11. استفتائات
فرهنگ پرسشهاى فقهى و طلب فتوا از سوى مؤمنين و عموم شيعيان از فقهايى كه مرجعيت فتوا داشتند؛ از همان قرن چهارم و پنجم جريان داشته است؛ كه البته آن هم ريشه در فرهنگ موجود در زمان ائمه معصومين عليهمالسلام داشته كه شيعيان از اقصى نقاط جهان اسلام آن روز مكاتباتى با امامان عليهمالسلام داشتند و مسائل شرعى خود را مىپرسيدند.
در عصر حاضر فرهنگ استفتاء از فقهاء و مراجع گستردگى بيشترى يافته است، به گونهاى كه نوعاً مراجع صاحب فتوا در كنار رسالههاى عمليه خود مجلد يا مجلداتى به عنوان استفتائات نيز دارند.
امام خمينى(س) از جمله مراجعى است كه به ويژه پس از پيروزى انقلاب اسلامى، سيل سؤالات فقهى به سوى ايشان روان بود، به گونهاى كه تعداد اسناد موجود در اين موضوع بيش از ده هزار سند مىباشد.
تاكنون سه جلد «استفتائات» از امام خمينى(س) توسط انتشارات جامعه مدرسين چاپ و منتشر شده است. وى با تلاشهاى علمى ـ پژوهشى و بررسى همه سندهاى موجود و يافت شده از امام در اين موضوع، مجموعه بيش از ده هزار سند در قالب ده جلد استفتائات؛ در حال آماده سازى نهايى مىباشد.
بايد خاطر نشان شد كه اخيراً مطلع شديم كه يكى از اعضاى هيأت استفتائات امام خمينى(س) در نجف اشرف و قم يعنى حضرت آيت الله سيد جعفر كريمى، متن جوابهاى اوليه به استفتائات واصله در نجف اشرف را كه حضرت امام آنها را ملاحظه و بعضاً تصرف و تكميل مىنموده، را حفظ كرده و در اختيار دارد. ايشان لطف كرده آنها را در اختيار مؤسسه تنظيم و نشر آثار امام خمينى(س) قرار داد. و از همه آنها عكس بردارى صورت گرفته است و از مجموع بيش از پانصد، قريب به دو هزار پاسخ به سؤال موجود مىباشد. يك نسخه زيراكش شد. اين مجموعه در كتابخانه امام خمينى(س) و انقلاب اسلامى مؤسسه در قم موجود مىباشد.
آنچه در اين گزارش مختصر تقديم گرديد؛ مطالبى است پيرامون يازده اثر فقه فتوايى امام خمينى(س)، فقيه جامع و كاملى كه فقه را اداره كننده معاش و معاد آدميان مىدانست و در پى عينيت بخشيدن موازين و احكام شرعى الهى در جامعه و متن زندگى انسانها بوده است. سلام الله عليه يوم ولد و يومارتحل الى لقاء ربه يبعث فيقهاً عالماً.
