«کتاب النکاح» حضرت آیت الله شبیری زنجانی

محمدکاظم تقوی

حضرت آیت الله سیدموسی شبیری زنجانی، که از مراجع بزرگ عصر می‌باشد، فقیهی دقیق‌النظر و محققی مدقق می‌باشد که عمده تحصیلات او در حوزه علمیه قم بود و البته مدتی کوتاه از فقهای بزرگ حوزه نجف نیز بهره برده است. آیت الله شبیری زنجانی در دروس عالی اجتهادی، بیشترین استفاده را از درس‌های آیت الله بروجردی و آیت الله سیدمحمد محقق داماد برده و در طول ۵۰ سال، به تدریس فقه و اصول موفق گردید و دروس ایشان که به تحقیق و تدقیق و تواضع شهره بود، شاگردان برجسته زیادی را پرورش داده است و در بیش از ۵ دهه تدریس فقه آل محمد (ع) کتاب‌های حج، اجاره، خمس، نکاح، صوم، اعتکاف، بیع و مضاربه را مورد واکاوی محققانه قرار داده است.

گرچه بخشی از بیانات درسی آیت‌الله شبیری زنجانی پیشتر تنظیم و تدوین گردیده و در اختیار فقه پژوهان قرار گرفت اما مباحث مربوط به «کتاب النکاح» در تحقیق جدید از سوی مرکز فقهی امام محمدباقر علیه السلام با پژوهشی افزون‌تر، ویراسته و پیراسته گردید و بخش اول این اثر ارزشمند، با عنوان «دروس فقهی» – کتاب النکاح – در 12 جلد انتشار یافته و بخش دوم آن که ۱۳ جلد می‌باشد، طبق وعده‌ای که در مقدمه مرکز فقهی امام محمدباقر علیه السلام بر این مجموعه ارزشمند فقهی ذکر شده، در آینده نزدیک آماده نشر می‌گردد.

در جلد اول این مجموعه ۲۵ جلدی پس از مقدمه کوتاه ناشر، مقدمه مرکز فقهی امام محمدباقر علیه السلام و زندگی‌نامه آیت‌الله شبیری زنجانی؛ معرفی کتاب حاضر با تفصیل جای گرفته است. یعنی از صفحه ۲۳ تا ۷۳، «ویژگی‌های روش استنباط آیت الله شبیری زنجانی»، مفصل و مستند به مباحث کتاب حاضر، به عنوان بخشی از آثار و اندیشه فقهی ایشان، تشریح شده است.

ویژگی‌های روش استنباط آیت الله شبیری زنجانی چنین بیان شده است:

۱. رجوع به بیشتر کتاب‌های استدلالی فقها در مسئله مورد نظر.

۲. پرهیز از نقل با واسطه هنگام نقل اقوال فقهاء.

۳. ریشه‌یابی انتساب نادرست برخی نظرها به فقهاء.

4. تجمیع قرائن هنگام فهم کلام اصحاب.

۵. بحث از فقه‌الحدیث و اهتمام به آن.

۶. نقل کامل و تقطیع نشده احادیث و توجه به نقش تقطیع در فهم و جمع روایات.

۷. جستجوی گسترده برای یافتن همه احادیث مسئله.

8. توجه به نقل‌های دیگر برای قضاوت درباره اعتبار سند روایت.

۹. بحث تفصیلی از سند احادیث و احوال راویان آنها.

10. توجه به نقل‌های دیگر برای اعتبار بخشی به روایات ضعیف از راه استفاضه.

۱۱. تلاش برای یافتن جمع عرفی در احادیث متعارض و ارائه راه حل‌های بدیع.

۱۲. رجوع به مخطوطات کتاب‌های حدیثی و بسنده نکردن به نسخه‌های چاپی.

۱۳. توجه به اختلاف نقل‌ها و اختلاف نسخه‌ها در روایات (اعم از سند و متن) و عبارات فقهاء.

۱۴. بررسی مباحث اصولی مورد نیاز هنگام تدریس فقه و تطبیق آنها بر فروعات.

۵. تبیین برخی مبانی اصولی مطرح نشده در کتاب‌های اصول به گونه مستقل.

۱۶. توجه ویژه به «آیات الاحکام» و رجوع تفصیلی به کتاب‌های خاصه و عامه برای کشف معنای آیات.

۱۷. دقت در دستیابی به معنای حقیقی مفردات و ترکیب‌های آیات و احادیث.

۱۸. رجوع به مصادر متفرقه مرتبط با بحث فقهی مانند کتاب‌های تاریخ و انساب و تراجم.

۱۹. توجه به فقه عامه در برداشت از روایات.

۲۰. توجه به زمان صدور روایات در بررسی تقیّه‌ای بودن روایات.

۲۱. استناد به اجماع فقیهان امامیه برای کشف تقریر معصوم علیه السلام.

۲۲. توجه به اشباه و نظائر در استنباط احکام.

۲۳. کمک گرفتن از «متخصصان» در تشخیص دقیق‌تر موضوعات احکام.

۲۴. توجه به قواعد ادبیات عرب.

پژوهشگران این مجموعه فقهی ارزشمند، علاوه بر تطبیق دادن متون خام پیاده شده از نوارهای درسی استاد با صوت‌های آن دروس و مقایسه آن با تقریر سابق آن درس، در این مرحله و ویراست به صورت بسته به مباحث استاد نگریسته و کار تنظیم و روان‌سازی کتاب را انجام داده‌اند. محققین برای این منظور، علاوه بر بهره‌گیری از بیانات گذشته یا آینده استاد در «کتاب النکاح»، از کتاب‌های حج، خمس، اجاره و … استاد نیز بهره گرفته‌اند و این مهم را با ضوابط و مراحل بیست و دوگانه به فرجام رسانده‌اند.

گفتنی است که توضیحات آورده شده در پاورقی، اگر از آیت الله شبیری زنجانی باشد، با تعبیر «استاد» مشخص می‌گردد و اگر از استاد سید جواد شبیری زنجانی باشد، با تعبیر «توضیح بیشتر» مشخص می‌گردد و اگر این دو مشخصه و ممیزه را نداشته باشند، محصول پژوهش و فکر محققان و تدوین کنندگان می‌باشد.

در منبع‌یابی «دروس فقهی» از نرم‌افزارهای نور (مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی)، سایت کتابخانه مدرسه فقاهت، نرم ‌افزار و سایت المکتبة الشامله و نسخه‌های چاپی و دیجیتال کتاب‌ها استفاده شده است. لازم به ذکر است که در این تدوین اصالت بیانات استاد حفظ شده و تنها مکررات حفظ و صغراها و کبری‌های استدلال تنقیح و با عباراتی روان و منسجم بازنویسی گردید و در این بخش «تمامی نکات افزوده بر متنِ دروس که از بیانات شفاهی معظم له در خارج درس برگرفته شده، در این کتاب با دقت حفظ شده است» و «محققان با رجوع به حدود هفتصد منبع پاورقی‌هایی (شامل مستندات، تبیین مطالب، و بیان اشکال‌های مقدر و پاسخ آنها نگاشته و بر غنای این اثر افزوده‌اند.

باید یادآور شد که بخش ۱۲ جلدی حاضر از مباحث و مسائل «کتاب النکاح» بر محور کتاب «العروة الوثقی» تدریس شده و روند مباحث آن نیز بر اساس عروه می‌باشد و بخش ۱۳ جلدی باقی‌مانده که وعده انتشار آن داده شده، بر محور کتاب «شرایع الاسلام» می‌باشد.

از این‌که در مقدمه مرکز فقهی امام محمدباقر علیه السلام اسامی تمام محققان و پژوهشگرانی که در پدید آوردن این خدمت فقهی سهیم بوده‌اند ذکر شده، باید تقدیر کرد که حقوق معنوی و خدمت علمی پژوهشگران را حرمت نهاده‌اند؛ از جناب آقای میثم جواهری مدیر مرکز فقهی و ناظر علمی مجموعه و آقای هادی سلیمان، مدیر تدوین و محقق کتاب، تا آقای علی رضایی‌نیا که صفحه آرایی این مجموعه را انجام داده‌اند.

امید آنکه این مرکز فقهی توفیق یابد تا همه مباحث ضبط شده از درس‌های این فقیه مکتب اهل بیت (ع) را تدوین و در اختیار حوزه‌های علمیه و مراکز و مدارس فقهی قرار دهد و خدمتی ماندگار از خود بر جای گذارد.