مؤلفه‌های حکمرانی شایسته در کلام امام حسین(ع)/ قیام عاشورا مأموریت سری نبود
محمدکاظم تقوی
فلاسفه سیاست و به ویژه فیلسوفان مسلمان در حوزه سیاست متأسفانه ارتباط چندانی با منابع اسلامی و قرآن و تفاسیر برقرار نکردند و نگرش فلسفه سیاسی غرب یا گذشته یونان باستان برایشان دل‌پذیرتر بوده است. خلأ پژوهشی و نپرداختن به حوزه فلسفه سیاسی اسلام، در زمینه نهضت امام حسین(ع) نیز قابل مشاهده است. متأسفانه دست محققان مسلمان در فلسفه سیاسی از معارف عمیق وحیانی و تاریخ، وقایع و اندیشه‌های نهضت سیدالشهدا(ع) خالی است.
یکی از مباحث نوپا در علوم سیاسی دوره معاصر حکمرانی شایسته و مؤلفه‌های آن همچنین نقش امام و حکمران است؛ در این زمینه نیز با وجود آنکه امام حسین(ع) حکومتی تشکیل ندادند، اما گفتار و سیره امام(ع) سرشار از مؤلفه‌های سیاسی در تبیین حاکم صالح و حکمرانی شایسته است. خبرگزاری ایکنا در این زمینه با حجت‌الاسلام والمسلمین کاظم تقوی، مدیر تحقیقات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) گفت‌وگویی انجام داد است که متن آن در ادامه از نظر می‌گذرد؛
حجت‌الاسلام تقوی در این گفت‌وگو با بیان اینکه امام در جامعه اسلامی ابوالامة و ام‌الامة است، اظهار کرد: همان طور که پدر و مادر دارای نقش مکمل و عامل بقاء نسل بشر هستند و مادر مظهر عاطفه و پدر مظهر عقلانیت است، امام الهی نیز به تنهایی نقش پدر و مادر را دارد؛ لذا هم در اوج عاطفه و هم عقلانیت و تدبیر است. وقتی چنین نگاهی به امام داشته باشیم، آیات قرآن نیز جلوه دیگری برای ما دارد.
وی افزود: قرآن کریم در آیه ۲۳ شوری فرموده: «قُلْ لَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ أَجْرًا إِلَّا الْمَوَدَّةَ فِي الْقُرْبَى»؛ اهل بیت(ع) نیازی به محبت و مودت پیروانشان ندارند، بلکه این مسئله ارتباط حقیقی و فراتر از بعد جسمانی بین اهل بیت(ع) و پیروان ایشان به دستور خداوند است. این محبت باید عنصر پیشینی داشته باشد و به عنصر پسینی ختم شود که معرفت و آگاهی است تا محبت ما به آنان احساسی بیریشه و پایه نباشد.
محبتی که به نفع بشر است
مدیر تحقیقات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام(ره) با بیان اینکه اهل بیت(ع)، مظهر جمال و جلال خدا هستند و وقتی این معرفت را به آنان داشته باشیم، محبت ما عقلانی خواهد شد، ادامه داد: ثمره این محبت، همانندی است؛ ایشان الگوی ما هستند و ما متربی در مسیر تربیت معارف آنان هستیم؛ قرآن کریم در چند آیه مضمونی را می‌فرماید که از جمله در آیه ۴۷ سبأ آمده است: «قُلْ مَا سَأَلْتُكُمْ مِنْ أَجْرٍ فَهُوَ لَكُمْ إِنْ أَجْرِيَ إِلَّا عَلَى اللَّهِ؛ بگو هر مزدى كه از شما خواستم آن از خودتان مزد من جز بر خدا نيست و او بر هر چيزى گواه است»؛ به امت بگو اشتباه نکنند که خدا و پیامبر به این محبت نیاز دارند، بلکه این به نفع خود شماست.
وی اضافه کرد: البته این محبت و مودت باید از سر اختیار و آزادی باشد، در آیه ۲۵۶ بقره می‌فرماید: «لَا إِكْرَاهَ فِي الدِّينِ قَدْ تَبَيَّنَ الرُّشْدُ مِنَ الْغَيِّ»؛ یعنی در پذیرش دین اکراهی نیست. همچنین قرآن کریم فرموده است ما راه نجات و سعادت و شقاوت را نشان داده‌ایم تا «لِيَهْلِكَ مَنْ هَلَكَ عَنْ بَيِّنَةٍ وَيَحْيَى مَنْ حَيَّ عَنْ بَيِّنَةٍ»؛ هر کسی به حیات حقیقی می‌رسد کورکورانه نباشد. نسخه‌ای که در آیه ۵۷ فرقان بیان شده است: «قُلْ مَا أَسْأَلُكُمْ عَلَيْهِ مِنْ أَجْرٍ إِلَّا مَنْ شَاءَ أَنْ يَتَّخِذَ إِلَى رَبِّهِ سَبِيلًا»؛ یعنی پیامبر(ص) به امت بگو من اجری از شما نمی‌خواهم، ولی هر کسی می‌خواهد راهی به سوی خدا برگزیند، راهش محبت اهل بیت(ع) هستند.
تقوی با بیان اینکه ائمه(ع) هم دارای امامت سیاسی و اجتماعی و هم مرجع تفسیر قرآن و سنت هستند و از این رو زمامداران به حق در جامعه هستند، گفت: اعتقاد ما براساس حدیث ثقلین این است که باید تفسیر دین را از اهل بیت(ع) بگیریم و نه غیر آنان؛ لایه زیرین شخصیت آنان هم انسان کامل بودنشان است. بنابراین ایشان هم حکمرانان شایسته هستند و هم حکمرانی شایسته دارند. در حقیقت ائمه(ع) نقش مکمل عاطفه و تعقل را در تربیت عموم جامعه اسلامی بر عهده دارند.
قیام عاشورا مأموریت سری نبود
تقوی با اشاره به ارتباط حکمرانی خوب با نهضت عاشورا، تصریح کرد: این تعبیر از امام حسین(ع) معروف است که فرمودند: «لکم فِیَّ اسوةٌ حسنةٌ»؛ یعنی در زندگی و عمل من برای شما امکان الگوگیری هست که بر اساس آن عمل و زندگی کنید. من الگو و سرمشق شما هستم و این نکته کلیدی در فهم پیام امام حسین(ع) است؛ یعنی امام مأموریت سری و ویژه نداشت و قیامش رازمگو نبود؛ امام(ع) به عنوان مؤمن در اعلی درجه ایمان به تکلیفش عمل کرد.
وی اظهار کرد: امام حسین(ع) در حکمرانی خوب هم نمونه عالی بودند؛ برای شناخت قیام امام حسین(ع) نباید مصداق «هر کسی از ظن خود شد یار من باشیم» و هر کسی از جانب خود چیزهایی را بسراید؛ برای شناخت قیام امام(ع)، مهم‌ترین، اولین و بهترین منبع، سخنان و سیره خود امام حسین(ع) به خصوص در بازه زمانی حرکت از مدینه تا کربلاست. اگر واقعاً براساس منابع دست اول و مستندات معتبر جلو برویم، هم به چرایی قیام و هم چگونگی وقوع، به پاسخ روشنی می‌رسیم و این گونه تحلیل، گام نخست برای تحریف‌زدایی و جلوگیری از تحلیل‌های انحرافی و من‌درآوردی است.
مدیر تحقیقات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) بیان کرد: امام حسین(ع) در مناسبت‌های مختلف سخنانی داشتند که ناظر به حکومت و بدیل صحیح دینی آن بود؛ امام فرمودند که من برای جنگ قدرت و دنیاخواهی، جمع ثروت و تمتعات مادی دست به این حرکت نمی‌زنم، بلکه هدفم اصلاح امت جدم، امر به معروف و نهی از منکر و حرکت در مسیر پیامبر(ص) و امام علی(ع) است.
هنگامه براندازی شرک و ظلم اجتماعی
وی افزود: امام(ع) در برخورد با حر دستور داد تا به سپاهیان او آب دادند و حر هم ادب کرد و به تعبیر امام را پاسخ نداد، همچنین ادب کرد و نماز را به امامت ایشان خواند و جداگانه نماز برگزار نکرد؛ امام(ع) در اینجا خطبه‌ای خواند که بنیاد حکمرانی خوب و بد را تمییز می‌دهد؛ ایشان فرمود: «اِنَّ رَسول‌اللَّه صلّی‌اللَّه‌علیه‌وآله قال مَنْ رأی سُلطاناً جائراً مُسْتَحِلّاً لِحُرَمِ اللَّه، ناکِثاً لِعَهْداللَّه … فَلَمْ یُغَیِّر عَلَیْهِ بِفِعْلٍ وَ لا قَولٍ کانَ حَقاً عَلَی‌اللَّه اَنْ یَدخل یُدْخِلَهُ مُدْخِلَه»؛ اى مردم! پیامبر خدا(ص) فرمود: هر کس فرمان‌روایى ستمکار را ببیند که حرمت‌هاى الهى را زیر پا می‌گذارد و پیمان خدا را می‌شکند و با سنّت پیامبر خدا(ص) مخالفت می‌کند و در میان مردمان به گناه و تجاوز عمل می‌نماید و با کردار و گفتار بر او نیاشوبد، حقّ خداست که وى را هم در جایگاهى نظیر جایگاه او داخل کند».
تقوی تأکید کرد: در واقع قیام امام(ع) مقابله با خطوط اصلی فکری بنی‌امیه، یعنی سنت جاهلیت بود که شرک و ظلم اجتماعی دو ویژگی بارز آن بود؛ یزید هم شرب خمر می‌کرد و بدتر از آن ظلم اجتماعی و تعدی به حقوق مردم را به حد اعلی رساند؛ فساد را در جامعه علنی کرد؛ بیت‌المال را در انحصار خود درآورد و کسی که این وضعیت را ببیند و تغیر نکند و به تعبیر شهید مطهری به این وضع هجوم نبرد در عذاب جهنم با آنان شریک است؛ امام حسین(ع) فرمودند: من سزاوارتر از دیگران هستم که علیه این وضعیت بشورم.
برپایی قسط و حق‌مداری در قرآن
وی تأکید کرد: در مشی و مکتب رهبران و انبیاء و ائمه، خونریزی و جنگ و … مطرح نیست؛ امام حسین(ع) اصلاً دنبال جنگ نبود و قیامش را با منطق و سخن می‌خواست به پیش ببرد، ولی وقتی طرف مقابل قبول نکرد تا پای جان برای دین ایستاد، بنابراین مراقب باشیم برخی نگویند که ائمه(ع) با زور شمشیر اسلام را جلو بردند؛ وقتی بیان، منطقی و قوی است نیازی به زور نیست، همان طور که امام سجاد(ع) و حضرت زینب با سخنانشان حکومت اموی را به لرزه انداختند.
تقوی تصریح کرد: امام حقیقی و شایسته باید عامل به قرآن باشد و قرآن صرفاً نماز، روزه و … نیست، بلکه رعایت حقوق مردم، برپایی قسط و عدل و حق‌مداری هم در آن وجود دارد؛ از نظر اسلام هم حاکم باید عادل باشد و هم حکمرانی خوب و عادلانه داشته باشد؛ امام در نامه خودشان به اهالی بصره بیان کردند که سنت، مرده و بدعت زنده شده و اگر از من اطاعت کنید من شما را به راه رشد یافته و درست هدایت می‌کنم.
امام حسین(ع) را صرفاً شهید نماز ندانیم
مدیر تحقیقات مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی(ره) بیان کرد: امام(ع) در منا در جمع صحابه پیامبر(ص) فرمودند: خدایا تو می‌دانی که ما جنگ قدرت نداریم و برای مال‌اندوزی دست به قیام نزده‌ایم، می‌خواهیم معالم، پرچم‌ها و ارزش‌های دین در اهتزاز باشد؛ لذا نگوییم امام فقط برای نماز شهید شد؛ نماز خیلی مهم بود که در باران تیر هم دست از آن برنداشت، ولی نماز بود و اصلاح جامعه هم بود؛ زیرا بنی‌امیه همه ارزش‌های انسانی و دینی را نابود کردند و بر مردم ظلم روا می‌داشتند.
وی در پایان اظهار کرد: وقتی جامعه اصلاح و امنیت محقق شود، به تعبیر پیامبر(ص) «کاد الفقر ان یکون کفراً»؛ فقر و کفر کم و در چنین فضایی به احکام و فرائض دین عمل می‌شود؛ پس امام حسین(ع) حکمرانی خوب را هم با تبیین مظالم و مفاسد حکومت بنی‌امیه و تبیین درست پایه‌های حکومت اسلامی به نمایش گذاشت.
